W 1795 r. Polska przestała istnieć jako niepodległe państwo, a jej terytorium zostało podzielone pomiędzy Prusy, Rosję i Austrię. Na ziemiach polskich zaczęły powstawać legalne i podziemne ugrupowania: narodowe, ludowe i socjalistyczne, które, niezależnie od dzielących je różnic ideologicznych łączyło przekonanie o konieczności odbudowy niepodległego państwa polskiego. Ruchy te przez dziesiątki lat prowadziły żmudną pracę na różnych polach (kultura, edukacja, gospodarka), której celem było przetrwanie świadomego swej tożsamości narodu. Równocześnie wielu Polaków nadzieję na odzyskanie niepodległości wiązało z wybuchem europejskiej wojny, w której zaborcy staną naprzeciw siebie.
W 1908 r. powstał tajny Związek Walki Czynnej, dwa lata później – przy życzliwej zgodzie austriackiego wywiadu – legalne organizacje paramilitarne: krakowski „Strzelec” i lwowski Związek Strzelecki, do których wkrótce dołączyły inne, m.in. Polskie Drużyny Strzeleckie.
Wojna wybuchła w sierpniu 1914 r. Sprzymierzone Niemcy i Austro-Węgry stanęły naprzeciw Rosji, będącej w sojuszu z Francja i Wielką Brytanią. Już w 1914 r. różne polskie organizacje paramilitarne działające na terenie Austro-Węgier połączyły się w Legiony Polskie walczące z Rosją u boku państw centralnych. Wśród dowódców byli m. in. Józef Piłsudski i Józef Haller.
Wiosną 1915 r. ofensywa Niemiec i Austro-Węgier doprowadziła do usunięcia Rosjan z ziem polskich. 5 listopada 1916 r. Niemcy i Austro-Węgry proklamowały utworzenie Królestwa Polskiego na ziemiach polskich odebranych Rosji. Państwo to miało pozostawać w ścisłej zależności politycznej i wojskowej od państw centralnych. Większość żołnierzy Legionów Polskich odmówiła złożenia przysięgi na wierność wobec Niemiec i Austro-Węgier i przeszła do działalności podziemnej w ramach Polskiej Organizacji Wojskowej. Józef Piłsudski został internowany, a Józef Haller przedostał się na Zachód i rozpoczął we Francji tworzenia armii polskiej walczącej u boku państw Ententy. W październiku 1918 r. Rada Regencyjna rządząca z nadania państw centralnych Królestwem Polskim ogłosiła jego pełną niepodległość. 10 listopada w momencie klęski państw centralnych do Warszawy powrócił Józef Piłsudski, któremu Rada Regencyjna przekazała władzę jako Naczelnikowi Państwa. Polskę proklamowano republiką. Powołane przez Naczelnika Państwa rządy (najpierw Jędrzeja Moraczewskiego, następnie Ignacego Paderewskiego) miały przed sobą gigantyczne zadanie: od budowy wojska po zapanowanie nad politycznym i gospodarczym chaosem.
Wiosną 1915 r. ofensywa Niemiec i Austro-Węgier doprowadziła do usunięcia Rosjan z ziem polskich. 5 listopada 1916 r. Niemcy i Austro-Węgry proklamowały utworzenie Królestwa Polskiego na ziemiach polskich odebranych Rosji. Państwo to miało pozostawać w ścisłej zależności politycznej i wojskowej od państw centralnych. Większość żołnierzy Legionów Polskich odmówiła złożenia przysięgi na wierność wobec Niemiec i Austro-Węgier i przeszła do działalności podziemnej w ramach Polskiej Organizacji Wojskowej. Józef Piłsudski został internowany, a Józef Haller przedostał się na Zachód i rozpoczął we Francji tworzenia armii polskiej walczącej u boku państw Ententy. W październiku 1918 r. Rada Regencyjna rządząca z nadania państw centralnych Królestwem Polskim ogłosiła jego pełną niepodległość. 10 listopada w momencie klęski państw centralnych do Warszawy powrócił Józef Piłsudski, któremu Rada Regencyjna przekazała władzę jako Naczelnikowi Państwa. Polskę proklamowano republiką. Powołane przez Naczelnika Państwa rządy (najpierw Jędrzeja Moraczewskiego, następnie Ignacego Paderewskiego) miały przed sobą gigantyczne zadanie: od budowy wojska po zapanowanie nad politycznym i gospodarczym chaosem.
W 1919 r. zorganizowano pierwsze w niepodległej Polsce wybory do Sejmu. Ogłoszona dekretem z 28 listopada 1918 r. ordynacja przyznawała czynne prawo wyborcze wszystkim, którzy ukończyli 21 lat, bez względu na narodowość, wykształcenie, wysokość płaconych podatków, czy płeć. Po raz pierwszy w głosowaniu udział wzięły kobiety. Wybranie przewidzianych w ordynacji 524 posłów okazało się w praktyce niemożliwe. Dnia 26 stycznia głosowano tylko tam, gdzie sięgała rzeczywista władza Warszawy – na większości terytorium byłego Królestwa Kongresowego oraz w zachodniej części Galicji. Galicję Wschodnią, Śląsk Cieszyński, Górny Śląsk, Poznańskie i Pomorze reprezentowali początkowo byli posłowie wybrani z tych terenów do parlamentów w Wiedniu i Berlinie. Po kolejnych wyborach (marzec 1919 – Suwalszczyzna; czerwiec 1919 – Wielkopolska i Podlasie; maj 1920 – Pomorze; marzec 1922 – Litwa Środkowa) Sejm Ustawodawczy osiągnął swój najwyższy stan – 432 posłów.
Niemało problemów przysporzył wybór siedziby dla nowo wybranego parlamentu. Ostatecznie wybrano budynek Aleksandryjsko-Maryjskiego Instytutu Wychowania Panien przy ul. Wiejskiej. W gmachu tym, wielokrotnie przebudowywanym, a następnie odbudowanym ze zniszczeń II wojny światowej Sejm obraduje do dziś.
Warto podkreślić, że przez pierwsze trzy lata po oficjalnym zakończeniu I wojny światowej Polska toczyła walki o kształt granic z niemal wszystkimi swoimi sąsiadami. Z Niemcami walczono w Wielkopolsce i na Górnym Śląsku, z Ukraińcami w Galicji Wschodniej, z Litwinami o Wileńszczyznę. Atak Rosji bolszewickiej został zatrzymany w sierpniu 1920 r. na przedmieściach Warszawy. Ostatnie walki ustały w 1921 r. a symbolicznym końcem powstawania niepodległego państwa polskiego było uchwalenie jego konstytucji 17 marca 1921 r.
Celem niniejszej prezentacji jest zilustrowanie czasu przełomu – polskich losów z okresu 1914-1921 – eksponatami ze zbiorów Wydziału Muzealiów Biblioteki Sejmowej: plakatami, afiszami, medalami, odznakami, zdjęciami, dokumentami – nośnikami pamięci ilustrującymi proces formowania niepodległego państwa Polskiego.
oprac.: Michał Barcikowski i Błażej Popławski
Polskie Drużyny Strzeleckie to organizacja niepodległościowa, utworzona za zgodą władz austriackich w 1911 r. Werbowały swoich członków spośród Polaków zamieszkujących zabór austriacki. Z chwilą wybuchu wojny austriacko-rosyjskiej została zarządzona mobilizacja połączonych już pod wspólną komendą Józefa Piłsudskiego Związków i Drużyn Strzeleckich i scalenie ich w I Brygadę Legionów Polskich.
Utworzenie Królestwa Polskiego zostało proklamowane 5 listopada 1916 r. przez Niemcy i Austro-Węgry na ziemiach polskich odebranych Rosji w wyniku ofensywy państw centralnych wiosną 1915 r. Tymczasowa Rada Stanu funkcjonowała jako organ doradczy, przygotowawczy i współdziałający na rzecz przyszłych instytucji państwowych. W październiku 1917 roku Tymczasowa Rada Stanu została rozwiązana, a jej kompetencje zostały przekazane Radzie Regencyjnej.
Oznaczeni numerami: 1. Wacław Niemojowski, przewodniczący Rady i marszałek koronny; 2. Józef Mikułowski – Pomorski, wicemarszałek koronny; szef Departamentu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego; 3. Włodzimierz Kunowski, szef Departamentu Pracy; 4. Stanisław Bukowiecki, szef Departamentu Sprawiedliwości; 5. Wojciech Rostworowski, szef Departamentu Spraw Politycznych.
Rada Regencyjna została powołana reskryptami niemieckich i austro-węgierskich władz okupacyjnych, na podstawie wydanego przez te władze patentu w sprawie władzy państwowej w Królestwie Polskim z 12 września 1917. Objęła urząd 27 października tegoż roku. Po ogłoszeniu niepodległości Polski Rada Regencyjna uległa samorozwiązaniu przekazując Józefowi Piłsudskiego całość władzy zwierzchniej.
Awers medalu przedstawia reprezentantów czterech stanów królestwa (duchowieństwa, szlachty, robotników i chłopów) kłaniających się przed Matką Boską Królową Polski.
Rewers medalu: członkowie Rady Regencyjnej: hrabia Józef Ostrowski (pierwszy z lewej), abp Aleksander Kakowski, metropolita warszawski i prymas Królestwa Polskiego (drugi z lewej) oraz książę Zdzisław Lubomirski.
W młodości Piłsudski należał do Polskiej Partii Socjalistycznej. W obliczy zbliżającej się wojny rozpoczął organizację polskich organizacji paramilitarnych na terenie Austro-Węgier, które w przyszłej wojnie miały walczyć z Rosją. Po wybuchu wojny stanął na czele I Brygady Legionów Polskich walczących u boku państw centralnych. Po utworzeniu przez nie marionetkowego Królestwa Polskiego wypowiedział posłuszeństwo państwom centralnym i rozpoczął działalność podziemną. Internowany przez władze został uwolniony w listopadzie 1918 r. Jego powrót do Warszawy uchodzi za symboliczny początek odrodzonej, polskiej państwowości. 11 listopada został ustanowiony Narodowym Świętem Niepodległości.
Piłsudski objął urząd Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza wojsk polskich. Był nim podczas historycznego zwycięstwa polskiego oręża nad bolszewikami w bitwie pod Warszawą w sierpniu 1920 r. W 1923 r. rozczarowany kształtem odrodzonego państwa wycofał się z polityki a w maju 1926 r. dokonał wojskowego zamachu stanu. Sprawował rządy do śmierci w maju 1935 r.
Po kapitulacji państw centralnych 11 listopada 1918 r. członkowie podziemnej Polskiej Organizacji Wojskowej niemal bez walki rozbroili stacjonujące w Warszawie oddziały niemieckie. Na zdjęciu m. in. polska warta przy gmachach państwowych w Warszawie.
Sejm Dzielnicowy reprezentował Polaków zamieszkujących ziemie pozostające w granicach Niemiec. W trakcie trzydniowych obrad (3-5 grudnia) posłowie wyrazili wolę powstania zjednoczonego państwa polskiego z dostępem do morza
Światowej sławy pianista i działacz niepodległościowy został 16 stycznia 1919 r. mianowany premierem przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego. Zastąpił na tym stanowisku Jędrzeja Moraczewskiego.
Na rysunku od lewej: Józef Piłsudski, Ignacy Jan Paderewski i Jędrzej Moraczewski jako filary podtrzymujące gmach z napisem „Polska”. Napis u dołu: „P.P.P. – Polska, Piłsudski, Paderewski”.
Na rysunku: przywódcy czterech mocarstw konstruują pomnik symbolizujący Polskę: od lewej premier Francji Georges Clemenceau, premier Włoch Vittorio Orlando, prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson oraz premier Zjednoczonego Królestwa David Lloyd George. Ten ostatni zabiera głowę z napisem „Gdańsk”, co stanowi nawiązanie do sprzeciwu brytyjskiego premiera wobec przyznania Polsce tego bałtyckiego portu.
Na zdjęciu uczestnicy konferencji, w tym reprezentanci Polski: premier Ignacy Jan Paderewski oraz Roman Dmowski, narodowy demokrata, twórca Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu (1917-1919). Obaj politycy w czasie konferencji pokojowej zabiegali o jak najkorzystniejszy dla Polski przebieg jej granic zachodnich.
Wybory do Sejmu Ustawodawczego odbyły się zgodnie z zasadami ordynacji pięcioprzymiotnikowej: były równe, tajne, powszechne, bezpośrednie i proporcjonalne. Polska przyznała kobietom prawa wyborcze jako jedno z pierwszych państw w Europie.
Sejm Ustawodawczy obradował w latach 1919 – 1922, a jego głównym dokonaniem było uchwalenie w dniu 17 marca 1921 r. konstytucji
Awers medalu z wizerunkiem premiera Ignacego Jana Paderewskiego.
Rewers z wizerunkiem Orła Białego i napisem: „W roku zmartwychwstania Sejmu polskiego 1919”.
Awers z wizerunkiem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego.
Rewers z napisem: „Na pamiątkę zwołania Sejmu Ustawodawczego 9 II 1919”
Na cokole (wzburzone fale morskie) unosi się jednomasztowy korab z żaglem i linami masztowymi (nawa państwowa); powyżej wieniec dębowy (alegoria zwycięstwa), na którym spoczywa orzeł w koronie z rozpostartymi skrzydłami (godło kraju)
Pod orłem na grzbiecie księgi napis: „1919 – Lex – 1922” a dookoła odznaki: „Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej”.
Od lewej: Moszek Ela Halpern, Nojach Pryłucki, Abraham Hersz Cwi Perlmutter, Salomon Weinzieher, Izaak Grünbaum, Ozjasz Thon, Jerzy Rosenblatt, Izaak Ignacy Schipper.
Napis: „Ratujcie dzieci. RGO Ochronka. Wielka kwesta ogólnokrajowa Rady Głównej Opiekuńczej od dnia 7go do 15go września 1919 r. Pod patronatem Marszałka Sejmu S. W. Trąmpczyńskiego i prezydentowej H. M. Paderewskiej.”
Armia Ochotnicza powstała, by wspomóc wojsko regularne w walce z ofensywą Rosji bolszewickiej na Polskę w 1920 r. Na jej czele stanął gen. Józef Haller – w okresie I wojny światowej dowódca II Brygady Legionów Polskich i II Korpusu Polskiego w Rosji; w latach 1918-1919 dowódca naczelny Armii Polskiej we Francji, w 1920 roku członek Rady Obrony Państwa.
Po klęsce Rosjan na przedpolach Warszawy i kontrofensywie Polaków znad Wieprza podpisano traktat pokojowy w Rydze, który wytyczył wschodnią granicę Polski.
Na plakacie gen. Józef Haller. Napis pod spodem: „Wstąp do wojska – broń Ojczyzny”
Wcześniej mieściła się w nim rosyjska szkoła dla panien ze szlacheckich rodzin. Gmach był kilkakrotnie przebudowywany. Uległ zniszczeniu w okresie II wojny światowej.
Konstytucja wprowadzała ustrój republiki demokratycznej o parlamentarno-gabinetowym systemie rządów, opierała się na suwerenności narodu, zasadzie trójpodziału władz oraz gwarantowała przestrzeganie podstawowych praw obywatelskich. Awers: Chłop i robotnik oddają hołd Matce Boskiej, Królowej Polski.
Rewers: Napis: „Na pamiątkę uchwalenia Konstytucji 17 marca 1921” umieszczony między rózgami liktorskimi (symbol najwyższej władzy w Republice Rzymskiej) a nad tablicami Dekalogu.
„W Imię Boga Wszechmogącego!
My, Naród Polski, dziękując Opatrzności za wyzwolenie nas z półtorawiekowej niewoli, wspominając z wdzięcznością męstwo i wytrwałość ofiarnej walki pokoleń, które najlepsze wysiłki swoje sprawie niepodległości bez przerwy poświęcały, nawiązując do świetnej tradycji wiekopomnej Konstytucji 3-go Maja — dobro całej, zjednoczonej i niepodległej Matki-Ojczyzny mając na oku, a pragnąc Jej byt niepodległy, potęgę i bezpieczeństwo oraz ład społeczny utwierdzić na wiekuistych zasadach prawa i wolności, pragnąc zarazem zapewnić rozwój wszystkich Jej sił moralnych i materjalnych dla dobra całej odradzającej się ludzkości, wszystkim obywatelom Rzeczypospolitej równość, a pracy poszanowanie, należne prawa i szczególną opiekę Państwa zabezpieczyć — tę oto Ustawę Konstytucyjną na Sejmie Ustawodawczym Rzeczypospolitej Polskiej uchwalamy i stanowimy.”